Heraldyka - Andrzej Zygmunt Rola-Stężycki, Genealogia
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
//-->Heraldyka.HERBjest znakiem określającym przynależność do konkretnej grupy społecznej, ale nietylko, jest on bowiem czymś więcej, jest jednym z elementów kultury, który przez wieleepok dotrwał do naszych czasów. Jest znakiem rozpoznawczym rodu, jegoidentyfikatorem, równie ważnym jak nazwisko. Wykształcił się we wczesnymśredniowieczu, kiedy to znak feudała przenoszono na chorągwie, tarcze lub elementystroju rycerza pozwalające na jego identyfikację, przynależność. Sam herb przeszedłpoważną ewolucje. Od najprostszych znaków geometrycznych jako wizerunków, doskomplikowanych elementów, tzw. figur heraldycznych i mobiliów. Te pierwsze to figuryzwykłe i zaszczytne, te drugie zaś, to przeróżne motywy zaczerpnięte ze świata naturyotaczającego człowieka. Nazwa herbu pochodzi od słowa „herold”, oznaczającegopierwotnie w kulturze germańskiej znawcę rodowych, plemiennych bóstw opiekuńczych,natomiast w średniowieczu znawcę znaków rozpoznawczych używanych przez ówczesnerycerstwo uczestniczące w turniejach.Charakterystycznym elementem polskiego herbu jest tzw. znamię słuchowe -zawołanie (proklama) rodowe.Typowy herb szlachecki składa się z siedmiu zasadniczych części: godłaherbowego, tarczy, korony umieszczonej na hełmie, klejnotu zwieńczającego koronę,wstęgi z zawołaniem (dewizą rodu) oraz tzw. udostojnień. Te ostatnie występują z koleiw formie labrów, panoplii, tj. trzymaczy (rycerzy, herkulesów, gryfów, lwów, koni, itp.)oraz symboli godności: mieczów, pastorałów, kapeluszy kardynalskich, infuł biskupich,itp.)Wszystkie te elementy podlegają ścisłym przepisom heraldycznym i nie mogąbyć dowolnie stosowane. Nie są to bowiem ozdoby graficzne, lecz oznaki konkretnychgodności, tytułów i przywilejów.Takie graficzne przedstawienie barw zwane jest sztrafirowaniem a opisywanieherbów zgodnie z ustalona terminologią i według prawideł sztuki heraldycznej -blazonowaniem.Każda rodzina szlachecka obok nazwiska posiada również herb, będący wpewnym sensie jego graficznym odpowiednikiem. Mimo badań, przyczyny pojawienia sięsystemu heraldycznego nie zostały dotychczas w pełni wyjaśnione.W połowie XII wieku dwie warstwy ludności - możnowładztwo, sięgające swymipoczątkami do zarania polskiej państwowości i górna warstwa wojów, drużynnikówkrólewskich i książęcych, tworzyć poczęły jednolity stan rycerski zwany szlachtą (nazwapochodzenia niemieckiego - „Geslech” i czeskiego „Slechta” - oznaczającego ród).W Polsce herb pojawił się po sformowaniu prawa rycerskiego, obejmującegokompleks przywilejów stanowych. Posiadanie ziemi w Polsce wynikało z przynależności dorodu.Prawo heraldyczne wykształciło się w ciągu XIII - XV wieku. Mimo faktu, iżprawo używania herbu zastrzeżone było wyłącznie dla rodzin szlacheckich, to krągużywających go stale się zwiększał. Poczęli używać go duchowni, część ludności miejskiejwywodzącej się z urzędników królewskich , oraz cechy rzemieślnicze i miasta.W wiekach późniejszych prawo do herbu nabywało się jedynie przez nobilitację.Polegała ona na nadaniu nowego herbu lub przyjęciu do rodu herbowego a więc adopcjiherbowej (patrz: Unia Horodelska 1413). Nobilitacje królewskie były jednak dość rzadkie.Od roku 1578 wymagana już była zgoda Sejmu a od 1601 roku samej Konstytucji. Po1616 roku w ogóle zakazano adopcji. Sposobem na wejście do stanu szlacheckiego byłapowstała w 1669 roku instytucja tzw. scartabellatu, czyli niepełnego szlachectwa, wktórej pełnię praw nobilitowany nabywał dopiero w czwartym pokoleniu i tzw.indygenatu, czyli uzyskanie polskiego szlachectwa dla szlachectwa cudzoziemskiego.Polska heraldyka stanowi całkowicie odmienny system, unikalny w całej Europiea oparty na strukturze klanowej. Każdy średniowieczny ród rycerski ma jeden wspólnyherb, identyczny dla wszystkich rodzin wchodzących w jego skład. Herby bowiemprzyjmowały nie tylko pojedyncze rodziny a całe rody. Ród zaś rycerski stanowili wszyscypotomkowie wywodzący się od wspólnego przodka z córkami, ale bez ich potomstwa.Herby mają swoje nazwy, będące nazwaniami (zawołaniami), okrzykamibojowymi. Większość z nich wywodzi się najprawdopodobniej z dawnych znakówwłasnościowych lub magicznych.Typowy herb szlachecki składa się z godła umieszczonego na tarczy nakrytejhełmem i zwieńczonym korona ozdobioną klejnotem. Z czasem herb przestał pełnić swojepierwotne funkcje a stał się oznaką przynależności do stanu szlacheckiego. Zatarło sięrównież jego znaczenie symboliczne.Prawo ochrony prawnej herbów polskich zostało zniesione przez Konstytucję wroku 1921, która w art. 96 nie uznawała tytułów szlacheckich. Jednak już następnaKonstytucja, nie porusza tego tematu, wprowadzając tym samym stan sprzed 1921roku. Dodać należy, że herb w Polsce nie miał opieki prawnej. W związku z tympozostawał w sferze prywatno - prawnej. Opiekę taką ma tylko herb państwowy.Obecnie nie ma przeszkód używania należnych tytułów, te zaś w większościtraktowane są tradycyjnie.Geneza i znaczenie herbu w kulturzerycerskiej zachodniej EuropyLiteraturaprzedmiotubardzoczęstoużywaokreślenia„heraldykazachodnioeuropejska”. Jest to niezbędne, bowiem pamiętać należy, że w każdym ześredniowiecznych krajów ówczesnej Europy stan rycerski rozwijał się inaczej.Różne warunki ekonomiczne, społeczne i kulturowe tych krajów w wieku XI i XIIwpływały również odmiennie na powstawanie i ewolucję tej dziedziny nauk pomocniczychhistorii, jaką jest heraldyka.Herb zawdzięcza swoje powstanie przede wszystkim różnorodnym przemianom,jakie zachodziły na ówczesnym polu walki wraz z pojawieniem się w wieku XII ciężkiejjazdy. Jej bowiem uzbrojenie, coraz bardziej zunifikowane i podobne, utrudniałorozpoznawanie poszczególnych rycerzy. Herb więc w poważnym stopniu począł spełniaćfunkcję identyfikacyjną. O tej właśnie formie świadczy chociażby jego nazwa związanaprzecież z uzbrojeniem: arma, arms (coat of arms), armoires czy też z niemieckiegowapen obecnie Waffen.Nieco inaczej kształtowała się nazwa w języku czeskim (erb), a za jego teżpośrednictwem i w języku polskim. Słowo herb pochodzi od niemieckiego erbe –dziedzictwo.Najwcześniej herby te będące początkowo znakami przynależności do grupyzbrojnej jakiegoś możnowładcy, przybierali najwyżej usytuowani w hierarchii feudalnejpanowie. Ich wasale, tworząc swoje godła, z reguły modyfikowali znaki swoichsuwerenów. Później zaś dla łatwiejszego ich rozróżnienia a raczej ich właścicieli poczętoobok podstawowych składników herbu jakimi są tarcza z godłem i hełm z klejnotem,używać także korony. Z czasem więc stała się ona wyróżnikiem miejsca zajmowanego whierarchii feudalnej.Na Zachodzie więc, rozwarstwienie społeczne spowodowało, że nie dużeorganizacje rodowe ( feudalne), ale pojedyńcze rodziny przybierały herb wraz zuzyskaniem lenna. Kolejne nabytki lenne komplikowały więc i tak już wielce złożoneformy i rysunki herbowe.Swój rozwój herb zawdzięcza przede wszystkim XIV – wiecznym turniejomrycerskim. Były one wówczas nie tylko wyróżnikiem poszczególnych rycerzy ale dawałyrównież możliwość sprawdzenia ich poprawności, zgodnej z zasadami, jak i dostwierdzenia, czy noszący herb ma do niego prawo. Właśnie turnieje rycerskie stały sięmiejscem, gdzie sztuka heraldyczna mogła rozwijać się najpełniej a stało się to wokresie, kiedy coraz większego znaczenia militarnego nabierać zaczęła piechota.Tworzenie się polskich rodów heraldycznych.Przełomowymi także dla Polski XII – XIV wieku były również zmiany polityczne ispołeczne tego okresu. Od końca bowiem wieku XII trwał tu proces rozradzania się rodugenealogicznego stricte rodu naturalnego, zamieszkującego ściśle określony teren zwanygniazdem.Poszczególne rody możnowładcze związane dotychczas więzami wewnętrznymi,poczęły się dzielić na poszczególne gałęzie. Powstawały więc rodziny z których częśćmiała znaczenie dominujące, inne zaś ulegały w różnym stopniu pauperyzacji. Fakt tenwpływał na dość szeroki obrót ziemią. W ten sposób poczęły powstawać rozległe majątkia przedstawiciele innych rodów osadzali się w gniazdach będącymi dotychczas siedzibamiinnych rodów. Drobne rycerstwo osiadłe i wolne rycerstwo włodycze poczęło w naturalnysposób ciążyć ku ośrodkom możnowładczym. Poza tym odradzająca się polska monarchiai konsolidacja stanu szlacheckiego pozwalała na szeroką konfrontację różnych gałęzirodowych. Te między innymi warunki powodowały, że niezbędnym więc stało sięznalezienie znaku (symbolu) pozwalającego na wprowadzenie elementu zacieśniającegowspólność genealogiczną i przywiązanie większości współrodowców i obcegodrobnorycerskiego elementu do rodów możnowładczych.Znak ten musiał więc być zupełnie innym niż na Zachodzie. Musiał byćwyróżnikiem zamykającego się stanu, akceptowanym i możliwym do przyjęcia przezwszystkich. Znakiem tym stał się herb, którego przyjęcie przez konkretny ródgenealogiczny stworzyło zwarty i solidny ród heraldyczny.Proces przyjmowania przez ród jednego herbu rozpoczął się na Śląsku w XIIwieku a zakończył na Mazowszu w wieku XV. Jako zaś znak dziedziczny funkcjonował jużod początku wieku XIII.Polskie znaki herbowe można podzielić na dwie grupy: pierwotne godławłasnościowe oraz znaki wojskowe.Nie zawsze jednak ród używał tego samego znaku. Bywało, że nawet rodzenibracia pieczętowali się odmiennymi godłami. Drobne różnice w wizerunkach tego samegoherbu używanego przez różne rodziny zdarzały się często. W polskiej heraldycewystępuje zjawisko współistnienia kilku odmian tego samego herbu.Na powstanie rodu heraldycznego i wzrostu jego spójności wpłynęła dodatniorecepcja banderyjnego systemu wojskowego (chorągwianego). Przy okazji nie możnawięc nie wspomnieć o ściśle z tym związanymi zawołaniami. Były to znamiona słuchoweherbu i służyły do zwoływania rycerstwa na polu bitwy. Można je więc podzielić nanastępujące grupy:1.---Osobowe:odimienne np. Grzymała,przezwiskowe, np. Mądrostka, Pierzchała,etniczne, np. Prus,Ta grupa była najbardziej rozbudowaną, bowiem stanowiła ogółem około 54% herbów.2.Topograficzne:---nazwa ziemi, np. Pałuki,nazwa grodu lub wsi, np. Rawa, Bogoria,nazwa wody, np. Mozgawa, Nałęcz.Grupa ta stanowi około 40% herbów.3.-----Hasłowe:od nazwy grodu, np. Do Liwa, Do Łęga,żartobliwe, np Na piwo,dewocyjne, np. Boże Zdarz,symboliczne, np: Krzywda, Ostoja,okrzyki związane z placem boju, np. Zerwikaptur, Biją w łeb, itp.Większa liczba zawołań, to pozostałości po kilku rodach gniazdowych.Proces kształtowania się rodu heraldycznego w Polsce i przyjmowania jednejnazwy i jednego herbu trwał do końca wieku XIV. W następnym bowiem stuleciurycerskie rody herbowe funkcjonowały już w życiu społecznym, politycznym igospodarczym jako uznany podmiot prawa.Ród heraldyczny był niezwykle solidarny. Prawo zwyczajowe nakazywałopopierać współrodowca nawet jeśli wzajemne pokrewieństwo było dość odległe.Świadomość wspólnoty istniała niezależnie od odległości geograficznej i podziału naposzczególne rodziny. Solidarność ta objawiała się nie tylko podczas wojen czy procesówo tzw. udowodnienie szlachectwa (nagana). Rody heraldyczne stały się podmiotemwielkiej polityki, co objawiło się szczególnie podczas zawiązywania unii polsko –litewskiej. Poczynały uzyskiwać różnorodne przywileje i immunitety, które już pod koniecwieku XV zanikają, bowiem ich odbiorcą zaczynać stawała się ziemia, dzielnica, stan a nieposzczególny ród.Proces rozluźniania się spoistości rodów heraldycznych przebiegał ewolucyjnie.Powodem była masowa migracja i związane z tym rozproszenie się rodów. Uznanympodmiotem w polityce państwowej stał się więc nie ród heraldyczny a stan szlachecki wogóle. Obok więc herbu znaczenia nabrało uzyskujące stabilizacje od wieku XVI nazwisko.Herb przestał więc być oznaką przynależności rodowej a stał się wyróżnikiemczłonków ustawowo jednolitego i równego stanu szlacheckiego.Nobilitacje i indygenatyNobilitacją nazywamy nadanie przez monarchę praw stanu szlacheckiegoprzedstawicielom stanów niższych. Wraz z nobilitacją nadawano również herb. Ukrytąformą nobilitacji była tzw. adopcja herbowa. Pierwszy jej przypadek zaistniał podczas uniipolsko – litewskiej. Adoptowanie do rodu wielokrotnie poprzedzone było nobilitacjąkrólewską.Dzieje nobilitacji w Polsce można podzielić na trzy okresy:1. – do 1578 r a dotyczył on nieograniczonych kompetencji królewskich.2. – 1578-1613 – ograniczenie władzy królewskiej na rzecz sejmu.3. – po 1613 r. – nobilitowanie tylko w czasie sejmu i na polecenie posłów lubhetmanów.W latach panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego dokonano prawie połowyogólnej liczby nobilitacji polskich.Nobilitacje miały również miejsce w trzech zaborach. Do godności szlacheckiejwynoszeni byli ludzie którzy zasłużyli się krajowi, lub długo pełnili funkcje państwowe (Rosja ) lub wojskowe (Austria).W Królestwie Polskim w którym obywatele byli nobilitowani przez cara będącegorównocześnie królem Polski, istniał urząd Heroldii. Istniała ona w okresie od 6.09.1836 do5.06.1967, po czyn kompetencje jej przejęła Rada Stanu a następnie Heroldiamieszcząca się w Petersburgu.W zaborze pruskim nobilitacje podporządkowane były urzędowi Heroldii wBerlinie a w Austrii zależne były od zgody cesarza jako króla Galicji i Lodomerii, oraz odksięcia Krakowa. Udzielano je tym wszystkim wojskowym którzy służyli w armii przez lattrzydzieści oraz posiadającym najwyższe odznaczenia państwowe. Czynności tezałatwiała najpierw kancelaria Nadworna w Wiedniu, następnie Ministerstwo SprawWewnętrznych, a we Lwowie Wydział Krajowy.Podobnie było w tym czasie z załatwianiem tytułów arystokratycznych.Istniała również instytucja nobilitacji na zasadzie scartabellatu, czyli niepełnegoszlachectwa. Pełnię praw szlacheckich otrzymywali potomkowie nobilitowanego dopiero wczwartym pokoleniu.Indygenatem zaś nazywano uznanie obcego szlachectwa w Rzeczypospolitej. Byłon stosowany w Polsce od II połowy wieku XVI, ale już od roku 1641 uznanie obcegoszlachectwa wymagało zgody sejmu.Andrzej Zygmunt Rola - Stężycki
[ Pobierz całość w formacie PDF ]